यंग ब्रिगेड, सुवर्णराजधानी कसबा बीड: सुवर्ण राजधानी कसबा बीड आणि नागदेव

आपल्या संस्कृतीमध्ये नागाला देवाचे स्थान देण्यात आले आहे. नाग तसेच सर्व सर्पांना शेतकऱ्याचा मित्र म्हणून ओळखले जाते. या नागांच्या प्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी नागपंचमी साजरी केली जाते. नागपंचमीला नागांचे पुजन केले जाते. तसेच स्त्रिया भावासाठी म्हणून उपवास करत असतात. काही गावांत नागपंचमी सण नाग देवाच्या पालखी, नौबतीच्या लवाजम्यासह साजरा केला जातो.

श्री महादेवांनी ह्या नागदेवाला आपल्या गळ्यावर स्थान दिलेले आहे. श्री शंकरांच्या अनेक मूर्त्यांवर आपल्याला नागाचे अंकण त्यांच्या किरीटावर, गळ्यामध्ये तसेच हातामध्ये केले असल्याचे पहायला मिळते.

तर करवीर निवासिनी श्री देवी अंबाबाई यांनी नागाला आपला भाऊ मानला आहे. तु माझा थोरला भाऊ आहेस आणि तुझी जागा माझ्या डोक्यावर आहे असे म्हणून अंबाबाईने त्याला आपल्या मुकुटावर विराजमान केले आहे. त्यामुळेच श्री अंबाबाईच्या मुकुटावर आपल्याला नागाचे अंकण केलेले दिसते. श्री देवी अंबाबाईने नागाला आपला भाऊ मानल्यानेच नागपंचमीच्या दिवशी स्त्रिया भावासाठी उपवास करत असतात.

कसबा बीड ही शिलाहारांची राजधानी म्हणून पूर्वापार प्रसिद्ध आहे. कोल्हापूर शिलाहार राजवंशाच्या काळात कसबा बीड (तत्कालीन तीरवाडबीड) येथे शिलाहारांचा लष्करी तळ होता. शिलाहार राजे काही काळ येथे वास्तव्यास होते. याच काळात श्री महादेव आणि श्री देवी अंबेचे निस्सीम भक्त असणाऱ्या शिलाहारांनी कसबा बीड गावात अनेक शिव-अंबेची मंदीरे उभारली तसेच अनेक मूर्तीदेखील घडवल्या होत्या. यासोबतच त्यांच्या काळात गावात अनेक नागदेव मंदीरे उभारण्यात आली होती तसेच नागदेवांच्या मूर्ती घडवण्यात आल्या होत्या.

कसबा बीड गावातील अनेक ठिकाणी अशा मूर्ती पहायला मिळतात. गावच्या वेशीवर असणाऱ्या गाव मारूती मंदीराच्या प्रवेशद्वारावरच एक पाच फणी नागाची मूर्ती दिसते. अशाच प्रकारची पाच फणी नागाची मूर्ती कसबा बीडचे ग्रामस्थ सुहास यादव यांच्या घराच्या परसबागेत पहायला मिळते. गावचे ग्रामदैवत श्री बीडेश्वर मंदीराच्या मागे एक नाग मूर्ती बसवण्यात आली आहे. तर श्री अंबाबाई मंदीरात शेषनागाची सुबक मूर्ती पहायला मिळते. तसेच गावातील आंभिरा तरूण मंडळ, खांडेकर गल्लीच्या चौकात सात फणी नागाची मूर्ती पुजली जाते. येथुन जवळच असणाऱ्या समाज मंदीराच्या मागे एक नाग मूर्ती आढळते. भैरी म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या राजाराम वरूटे यांच्या मळ्यात देखील अशीच एक मूर्ती पहायला मिळते. याशिवाय गावातील अनेक महादेव मूर्ती, गणेश मूर्ती तसेच जैन मुनींच्या मूर्तींवर नागांचे अंकण दिसते.

कसबा बीड या गावात अनेक प्रकारची सोन्याची नाणी वेळोवेळी सापडत असतात. यासोबतच गावातील अनेकांना सोन्याच्या नाग मुद्रा सापडल्या आहेत. यामध्ये जबडा उघडुन आक्रमक आवाशात असणाऱ्या नागाची मुद्रा, फणा काढून वेटोळे घातलेल्या नागाची मुद्रा यांचा समावेश होतो.

या सर्व मूर्ती तसेच मुद्रांसोबत गावात नाग देवाबद्दल काही अख्यायिका देखील प्रचलित आहेत. यातील एक म्हणजे सोन्याचा जिवंत नाग. कसबा बीडचे ग्रामदैवत श्री बीडेश्वर महादेव मंदीर आवारात एक सोन्याचा नाग वर्षानुवर्ष राहतो जो या संपूर्ण परिसरात मुक्त संचार करत असतो असे मानले जाते. नशीबवानालाच जशा सुवर्ण मुद्रां सापडतात त्या प्रमाणेच हा सुवर्ण नाग देखील फक्त नशीबवान व्यक्तिलाच दिसतो अशी अख्यायिका प्रसिद्ध आहे.

गेली शेकडो वर्ष कसबा बीड हा आपला ठेवा जपत आहे. आपल्या प्रथा परंपरांना नव्याने उजाळा देत त्यांना पाळत आहे. श्री देवी अंबाबाई जशी आपल्या भावासाठी नागपंचमीला उपवास करते त्याचप्रमाणे गावातील स्त्रीया आपल्या भावासाठी उपवास करत असतात. श्री महादेवाचा सखा आणि श्री अंबेचा थोरला भाऊ म्हणजेच नागाची नागपंचमी दिवशी वरील सर्व ठिकाणी मनोभावे पुजा केली जाते.